Cieszyć się tylko wypada, że to nie ostatnie wydarzenie nawiązujące do dorobku i czasów Redaktora z Maisons-Lafitte oraz jego Instytutu Literackiego. Organizatorzy już myślą o kolejnych.
Nie ma nic bardziej naturalnego w życiu uniwersytetu, jak spotkania intelektualistów, którzy niezależnie od światopoglądu, życiowych doświadczeń lub postaw badawczych pragną wspólnie pochylić się nad intrygujących ich problemem. Są one tym bardziej pożądane, gdy w przestrzeni publicznej pojawiają się teorie świadomie abstrahujące od dotychczasowych ustaleń badaczy, formułowane dla osiągnięcia bieżących celów politycznych lub inspirowane modnymi ideologiami
– mówi o idei oraz specyfice debat o Polsce Ludowej ich pomysłodawca i organizator prof. dr hab. Sławomir Nowinowski, kierownik Centrum Jerzego Giedroycia UŁ.
Humanista w PRL
Prof. Nowinowski uroczyście rozpoczął debaty, witając gości tych niezwykłych spotkań z historią PRL w uniwersyteckim Pałacu Biedermanna. Na wstępie odbyła się prezentacja monografii socjolog Grażyny Pomian (1934–2019) „Bierut i jego partia”. Książkę poświęconą początkom PRL przedstawiła prof. Iwona Hofman, medioznawca, kierownik Pracowni Badań nad Instytutem Literackim w Paryżu (UMCS w Lublinie); przybliżyła też sylwetkę autorki.
Następnie rozmowę z prof. Krzysztofem Pomianem – filozofem i historykiem, badaczem dorobku Instytutu Literackiego, bliskim współpracownikiem Jerzego Giedroycia, doktorem honoris causa UŁ, poprowadził prof. Rafał Stobiecki (Instytut Historii UŁ, Centrum Jerzego Giedroycia).
Dysputa obu naukowców, a w zasadzie skrzące się od anegdot i pełne faktów oraz ludzi wspomnienia Krzysztofa Pomiana dotyczyły sytuacji humanisty w Polsce Ludowej w najbardziej podstawowych przejawach – swobody funkcjonowania naukowca w totalitarnym systemie, ówczesnych zarobków w polskiej nauce, form życia towarzyskiego czy nawet sposobów spędzania wakacji.
Prof. Pomian mówił też o swej ówczesnej fascynacji w filozofii myślą Leszka Kołakowskiego i pracami Bronisława Baczki, a w historii – Fernanda Braudela. Wskazywał obszary obu tych nauk niepodlegające opresji ze strony ówczesnego aparatu władzy (np. polska mediewistyka na europejskim, a nawet światowym poziomie), odnosił się do wybitnych osiągnięć ówczesnej polskiej socjologii (Stanisław Ossowski) i historii (Witold Kula).
Warto zaznaczyć, że publikacja książki Grażyny Pomian stanowiła impuls do zorganizowana debaty, jednak pomysł ten dojrzewał już wcześniej, w związku z tym, że jesteśmy obecnie świadkami nowej fali badań nad Polską Ludową, w której wiodącą rolę odgrywają nie historycy, a przedstawiciele innych dyscyplin naukowych urodzeni po 1989 roku
– dodaje prof. Sławomir Nowinowski.
Spory o projekt modernizacyjny „Polska Ludowa”
Drugi dzień debat o Polsce Ludowej odbywający się na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UŁ rozpoczął się panelem z udziałem naukowców młodszego pokolenia na temat „Postawy społeczne wobec projektu modernizacji Polska Ludowa”. W pasjonującej, acz niewolonej od różnicy zdań dyskusji na temat znaczenia PRL-owskiej modernizacji dla poszczególnych grup społecznych, jej ocen i efektów uczestniczyli prof. Marcin Zaremba (Wydział Historii UW), dr Magda Szcześniak (Instytut Kultury Polskiej UW), dr Andrzej Czyżewski (ISP PAN, Centrum Jerzego Giedroycia) i dr Jan Olaszek (ISP PAN, IPN, Centrum Jerzego Giedroycia).
Analizom postaw polskiego społeczeństwa wobec projektu modernizacji (w sferze gospodarki, poziomu życia, z uwzględnieniem religijności i ksenofobii Polaków), a zarazem argumentacji naukowców prezentujących czasami bardzo odmienne spojrzenie na tę kwestię, przysłuchiwała się publiczność w szczelnie wypełnionej sali Rady Wydziału Fil-Hist UŁ.
Cykl debat o Polsce Ludowej nie miał na celu podsumowania toczącego się sporu o sens i znaczenie 45 lat rządów komunistów nad Wisłą. Zmierzał do sprowadzenia tego sporu na grunt naukowy, przypomniał o regułach, według których nie tylko można, ale należy go toczyć: uważnie wsłuchując się w argumenty adwersarzy, nie wyolbrzymiając ani też nie zamazując różnicy stanowisk, a nade wszystko twardo trzymając się realiów
– tłumaczy prof. Sławomir Nowinowski.
Miejsce PRL w dziejach Polski – naukowo i z autopsji
Zwieńczeniem cyklu debat był panel na temat miejsca PRL w dziejach Polski z udziałem wybitnych historyków i świadków historii. Brali w nim udział:
- prof. Andrzej Friszke (ISP PAN) – historyk, którego prace poświęcone historii Polski Ludowej oraz polskiej emigracji niepodległościowej są podstawową lekturą dla badaczy tej epoki, wykładowca Collegium Civitas, członek-korespondent PAN i PAU, członek kolegium historyczno-programowego ECS. Jest laureatem przyznawanej przez UŁ Nagrody im. Prof. Tadeusza Kotarbińskiego.
- prof. Dariusz Gawin (IFiS PAN) – historyk idei i filozof, badacz związków między polityką a literaturą polska oraz myśli społecznej w dobie PRL, wicedyrektor Muzeum Powstania Warszawskiego
- Adam Michnik – redaktor naczelny „Gazety Wyborczej”, historyk i eseista, członek opozycji demokratycznej od lat sześćdziesiątych XX w., wielokrotnie więziony za swoją działalność
- prof. Robert Traba (ISP PAN) – badacz dziejów Europy Środkowo-Wschodniej i pogranicza polsko-niemieckiego, współzałożyciel Stowarzyszenia „Borussia”, wieloletni dyrektor Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie.
Uczestnicy tej części debat próbowali określić swe postawy wobec PRL – w perspektywie osobistej i szerszej, z pozycji naukowca-historyka. Wszyscy bowiem doświadczyli PRL-u z jego opresjami, upokorzeniami i ułomnościami, choć różnią się pokoleniowo. Z pozycji współczesnych starali się też odpowiedzieć na w pewnym sensie kluczowe pytanie: „Czy PRL było to jeszcze Państwo Polskie”? zadane przez prof. Sławomira Nowinowskiego prowadzącego dyskusję. Odpowiedzi były różne. Prof. Robert Traba: PRL to państwo o ograniczonej suwerenności. Red. Adam Michnik: Państwo Polskie może być urządzone przez bardzo złych ludzi, ale wciąż pozostaje Polską. Prof. Andrzej Friszke: uważam podobnie jak Adam, ale myślę, że dziś powinniśmy być pełni pokory wobec rozumienia swej sytuacji przez ludzi tamtych czasów.
Jeżeli zaś chodzi o pamięć o PRL-u, silnie wybrzmiał głos prof. Friszke postulującego odejście od sztywnych i pryncypialnych ocen historycznych tego okresu i bardziej empatyczne podejście do przeszłości z uwzględnieniem granic i możliwości wyborów ówczesnych Polaków.
Obecność tak wybitnych znawców meandrów dziejów Polski Ludowej sprawiła, że dyskusja (choć momentami bardzo specjalistyczna) była wręcz pasjonująca, niepozbawiona przy tym walorów literackich oraz humoru wysokiej próby. Należy mieć nadzieję, że zarysowane podczas niej interpretacje rychło doczekają się rozwinięcia w formie książek i artykułów, a rozbite mity przestaną wreszcie pokutować na kartach podręczników, jak również na ekranach telewizorów
– podsumowuje cykl debat o Polsce Ludowej prof. Sławomir Nowinowski z Centrum Jerzego Giedroycia UŁ.
Fotorelacja z Debat o Polsce Ludowej - dzień 1.
Fotorelacja z Debat o Polsce Ludowej - dzień 2
Materiał: Centrum Jerzego Giedroycia UŁ
Tekst i redakcja: Marcin Kowalczyk (Centrum Komunikacji i PR UŁ)
Zdjęcia: Mateusz Kowalski (Wydział Filozoficzno-Historyczny UŁ)
Wideo: Adam Wróbel i Maciej Fornal (CKiPR UŁ)